İçimizdeki Doğala Götüren Yolda Caz’a Merhaba

Yazan: İdil Güney Şimşek

“Gözlemlediğim üzere müziğin insanlara yaptığı şey, hepimizin içindeki doğalı harekete geçirmek.”

Bu sözler geçtiğimiz günlerde hayata veda eden caz piyanisti ve besteci Chick Corea’ya ait. 

Müziğin hepimizin içindeki doğalı harekete geçirebilme gücüne caz müzik kapsamında bakalım mı? 

Caz müziğin köklerinin 1800’lü yıllarda kölelik sisteminin hüküm sürdüğü Amerika’da yaşayan Afrikalıların duygu ve düşüncelerini anlatmak için yaptığı Blues’dan beslendiği bilinmektedir.  Tarihsel, siyasal ve ekonomik değişimlerin müzik üzerinde yarattığı etkilere bağlı olarak caz tarihi de evrimler geçirmiştir. (Berendt’e göre 1890’lardan 1980’lere Caz Dönemleri: Ragtime, New Orleans, Dixieland, Chicago, Swing, Be-Bop, Cool,Hard Pop, Avant-Garde/Free Jazz, 1970’ler ve 1980’ler şeklinde sınıflandırılmıştır.)

Kaynağı kabul edilen Blues, sadece bir müzik türü değil aynı zamanda bir yaşam biçimi olarak değerlendirilmekte ve İngilizce’de “feel blue” terimi ile ilişkilendirilerek hüzün ve keder gibi anlamlar taşımaktadır. Afro-Amerikalıların eşitlik mücadelesini ele alan şarkılar acı, isyan, umut, özgürlük gibi insana dair duyguları bütün açıklığı ve doğallığı ile dışa vurmaktadır.

Caz müziği dediğimizde ise Batı müziğinin armoni dili ve biçimleriyle Afrika’nın ritm ve ezgi dağarcığını birleştiren ve Amerika’da doğan bir sentez karşımıza çıkmaktadır. Avrupa klasik müziğine ve Afrika geleneksel müziğine dayanan bu tür için Özgür ve Aydoğan şu ifadelere yer verir:

“Afrika müziği temelde ritme ve vokal müziğe dayanır. Karmaşık olarak nitelendirilen bir ritim, bir Afrikalı tarafından kolayca algılanır ve uygulanabilir… Afrikalılar seslerini estetik kaygıdan uzak, büyük bir doğallık içinde kullanırlar. Bir şarkı bazen çığlığa ya da feryada dönüşebilir. Bu söyleme biçimi caz müziğine de yansımıştır. Cazın oluşumunda Afrikalı kölelerin kullandığı ritimlerin yanı sıra; İngilizlerin dini müziği, Fransızların sokak şarkıları, halk dansları ve bando müziği; İspanyol sömürge müziği de rol oynamıştır. Caz müziğinin en önemli özellikleri doğaçlama, karmaşık ritim, aksak vurgu, kendine özgü tonlama şeklidir.”

Doğaçlama ve Caz

Doğaçlama ya da emprovizasyon caz müziğinin en belirgin ögelerinden biridir. Kökenini “öngörülmeyen, beklenmeyen” anlamına gelen Latince “improviso” sözcüğünden alan emprovizasyon en genel tabiriyle, belli bir zaman içerisinde önceden yazılı olmayan bir şeyi çalmak veya söylemek anlamına gelir.

Kimi sanatçılar ve müzik bilimciler, caz doğaçlamanın da kuralları olduğunun altını çizerek teknik tanımlamalar getirmektedir. Örneğin, özgür doğaçlama hareketinin isimlerinden İngiliz gitarist Derek Bailey doğaçlamanın belli uzunluktaki ve düzenli ölçüyle çalınan armonik sırayla bağlantılı ezgilerden, gamlardan ve arpejlerden türetildiğini söyler.

Biz ise doğaçlamayı, kendiliğindenlik ve anda olma duygusuyla ilişkilendirerek kazanımları kapsamında ele alacağız.  Daha önceden çalışılmış kalıplar, öğrenilmiş bilgiler olsa dahi tüm bilgiler o anda parçaya uygun bir şekilde ortaya konur. Bu bağlamda her doğaçlamanın kendine özgü olduğunu söyleyebiliriz. Her seferinde kendisini sese farklı şekillerde açabilir. Böylece performansını sergileyen sanatçı müziğe dair tüm anlayışını ve geçmişini bütün dikkatiyle ana yansıtır. O anda ve akıştadır. 

Caz sanatçısı Louis Armstrong, “Hiçbir zaman aynı şeyi iki kez aynı şekilde çalma.” diyerek doğaçlamanın önemine işaret etmiştir. 

Doğaçlamanın kişinin içinden gelen sesi bularak kendini ifade etme, bilgiyle birlikte yaratıcılığını ortaya koyarak her defasında yeni bir şey ortaya koyma, karşı tarafın nasıl davranacağını kestirebilme ve gelecek harekete göre cevap verebilme (Call&Response, çağırma ve cevap) temelli etkileşim dolayısıyla pek çok zihinsel ve kişisel beceriyi geliştirmeye yönelik faydaları olduğunu gösteren araştırmalar mevcuttur. 

Babacan’a göre de doğaçlama, caz müziğinde en önemli unsurdur. Hemen tüm caz eserlerinde doğaçlamaya yer verildiğini ve sıklıkla her çalgının sırasıyla doğaçlama yaptığını belirtir. “Doğaçlama, müzisyenler arası sohbet esnasında dinleyiciyle iletişim kurma şekli de denebilir.” ifadelerine yer verir.

Şimdi bütün bu bahsettiklerimizi özetleyecek olursak Blues’dan Caz’a uzanan macerada yaşanmışlığın izlerini ve yaşamın kendisini gördük diyebiliriz.  

Acıyla çıktık yola. Ortak bir acı, dayanışma, eşitlik mücadelesi ve insanlık ümidi vardı paylaşılan.  Sonra o izleri taşıyan ve belki de ayrıştırıcı özelliği doğaçlama ile simgesel olarak özgürlüğe kavuşturan Caz ile tanıştık. 

Kendine özgülük, yaratıcılık, keşfetme ve çözüm üretme özellikleri taşıyordu caz müziği. Bazen tek başınalığı bazen ise grupla uyum içinde olmayı gösteriyordu bize. Kimi zaman sololar atan liderler kimi zaman ise gözlemleyerek etkileşime giren takım oyuncuları vardı içinde.  Mükemmel uyum; değişen roller, iletişim ve güvenin gücüyle gerçekleşiyordu sanki.  Tıpkı hayatta olması gerektiği gibi…  

Ve de ne olursa olsun anda ve akışta kalmaktı doğası.

İçimizdeki doğala götüren yolda, caz’a merhaba.

Chick Corea’yı dünya çapında en çok bilinen “Spain” adlı parçası ile uğurlamak isterseniz: