Sanat Tarihinde İlk Aşıklar

    “Tanrı sizi kötü kadınlardan korusun, iyi kadınlardan da siz kendinizi koruyun.” Yahudi Atasözü

    Sanatın beslendiği en önemli konulardan biri olan aşk, toplumsal, ahlaki ve dini etkenler çerçevesinde şekillenerek sanata aktarılır. Özünde kadın ve erkek ilişkisini konu olan aşk mitleri, cinsiyet ideolojisinin etkilerini taşır.

    Tek tanrılı inançlara bakıldığında ilk aşıklar olarak Adem ve Havva karşımıza çıkar. Adem ve Havva’nın cennet bahçesindeki mutlu birliktelikleri şeytanın onları günaha sokmasıyla bozulur. İlk günah mitine göre Havva, erkeğine bağlı, itaatkar bir kadın olmasına rağmen şeytana uyarak, Tanrı’nın yasakladığı bilgelik ağacından meyve yer ve ardından Adem’e de ikram eder. Böylece insan, cezalandırılarak cennetten yeryüzüne indirilir. Yukarıda yazılı olan atasözünün ikinci bölümünde Yahudiler, erkeklere bu olayı hatırlatır ve iyi kadınlardan kendilerini korumaları gerektiğini söyler.   

    Aşk, yaratılış mitinde iki kadınla karşımıza çıkar. Biri Havva’dır. Diğeri ise Yahudi atasözünün ilk bölümünde bahsedilen kadın yani Lilith’tir. 

    Lilith, İÖ. 2000’li yıllarda Sümer yaratılış mitinde ve sonrasında Kabara öğretilerinde karşımıza çıkar. Tevrat’ın Tekvin bölümünde ise insanın Tanrı’nın suretinde eril ve dişil olarak birlikte yaratıldığı yazılıdır. Sonrasında ise Havva’nın yaratılışı anlatılır. Buradaki çelişki Ben Sira Alfabesinde ortadan kalkar. Çünkü Lilith adında bir kadından bahsedilir. İlk yaratılan kadın…   

    Mite göre Lilith, Adem’le birlikte ve eşit şekilde yaratılır. Ancak kısa bir süre sonra kavga etmeye başlarlar. Lilith, her zaman altta olmak istemez, Adem ise Lilith’in altta olması gerektiğini, kendisininse üstte olmayı hak ettiğini söyler. Eşit olduklarını savunan Lilith, Adem’i terk ederek şeytanların arasına katılır. Tanrı, Adem’in isteğiyle Lilith’in dönmesi gerektiğini, dönmemesi halinde şeytanlardan olma çocuklarını öldüreceğini bildirir. Lilith, buna rağmen Adem’e dönmez. Ölen her çocuğu için Adem’den intikam alacağına yemin eder. Yalnız kalan Adem üzgündür. Tanrı onun için yeni bir eş yaratır. İkinci eşi Havva’yı Adem’in kaburgasından yaratır. Böylece kadın, erkeğine tabi olur.

    Mitteki karakterlere odaklanıldığında erkeğin evrendeki merkezi ve üstün rolü Adem karakteriyle vurgulanırken, iyi ve erkeğine bağlı kadın Havva’dır. Lilith ise özgürlükte ısrarcı, erkeklerle eşit olduğunu savunan asi ve kötü kadın rolüne büründürülmüştür. Ancak nihai olarak iki kadın da kusurludur. Lilith isyan etmiş,  Havva ise Adem’i günaha teşvik ederek insanlığın cezalandırılmasına neden olmuştur. 

    Rönesans döneminde ilk günah miti resmedilirken Adem ve Havva’yla birlikte bilgelik ağacının yanında Lilith gösterilir. Sanatta Lilith yılan-kadın-şeytan üçlüsü şeklinde gösterilir. Lilith, Sümer mitolojisinde eğitilemeyen yılanla özdeşleştirilir. Peki ilk günah sahnelerinde Lilith’in Adem ile Havva’nın yanında gösterilmesi neyi ifade etmektedir?

    Rivayetlerden biri de Lilith’in Havva’nın aklını çelerek meyve yemesini sağladığıdır. Böylelikle iyi ve kötüyü ayırt edebilecek ve gözleri açılacaktır. Lilith, çoğu zaman kadınlara erkeklerle eşit olduklarını fısıldar. Feminist düşünce özgür ruhlu Lilith karakterini yüceltirken aynı karakter nedeniyle Ortaçağ’da kadınlar cadıcılıkla suçlanarak asılır ve yakılırdı.

Michelangelo’nun, ilk günah resmi de bu mit ekseninde resmedilmiştir. Ancak kadının hatası sonucu gerçekleştiği düşünülen ilk günahta etkin figürün kadın değil de erkek yani Adem olduğu görülür. Resimde Adem, bilinçli bir şekilde bilgelik ağacındaki meyveyi alır. Yerde oturan Havva, bilinçsiz bir şekilde kendisine ikram edilen meyveye doğru elini uzatmaktadır. Resimde Havva ve Adem ile birlikte arasında güçlü bir bağ olan bilgelik ağacının yanında şeytan olmasını umduğumuz bir figür daha görülmektedir. Belden altı yılan, üstü ise bir kadın suretinde olan figür, Adem’in ilk eşi Lilith’tir. 

Hugo Van Der Goes’un İlk Günah (Düşüş) sahnesinde de Adem ve Havva, resmin kenarında görülür. Havva, bilgelik ağacından elma almak için elini uzatır. Ancak gerçekleştirdiği eylemin bilincinde değildir. Adem ise Havva’nın saçını okşarken görülür. Bilgelik ağacının kenarında görülen Lilith, ayakları yüzgeçli kuyruklu bir yaratık olarak görülür. Adem ve Havva’yı uzaktan kıskançlık içinde izler. 

Lilith’in karakteri, başkaldırı, aşk ve yüce değerlerle ölçülürken Havva, mülk, yararlı değerler ve Adem’i sevmek görevlerini icra eder. Adem ile Havva’nın aşkına, Lilith’in varlığı gölge düşürmektedir. Ender Özbay bu durumu şu şekilde anlatılır:

“Adem bir seçim yapmak zorundadır. …Seçim “aşk” ile “mülk” “yarar değerleri” ile “yüce değerler” arasındadır. … Adem, yetkin bilinci, özgüveni ve cesaretiyle gerçek özne kimliği taşıyan; “ben” olabildiği, öz bilinciyle karar verebildiği için som aşkla yönelen Lilith’i sonsuz bir döngüyle özleyecek; yokluğunu benliğindeki koca bir boşluk olarak acıyla duyacaktır. Havva, içinde bulunduğu üçüncüllüğün ve garabetin kısmen ayırdında, biraz şüphe ve endişe içindedir; en küçük bir farkındalıkta Lilith’liğe meyletmesi olasılığına karşı günbegün baskılanacak ve kuşatılacaktır. İnsanoğlunun, “yüce değerler” ile “yarar değerleri” arasına sağlıklı ayrımlar koyamamasının yarattığı çapraşıklıkta “Adem”, insanî özün kristalize olduğu yegane bir yüce değer olan aşk’ı mülkleştirme yönelimi ile öldürerek, iki uç arasında gerili ipte ereği olmayan bir cambaz gibi boşlukta salınacak!”

Kaynaklar

Carr-Gomm, Sarah “Sanatın Gizli Dili” İnkılap Yayınları, İstanbul, 2014, sayfa:88-89

Krausse, Anna-Carola “Rönesans’tan Günümüze Resim Sanatının Öyküsü” Literatür Yayınları, İstanbul, 2005, sayfa:16-17

“Kutsal Kitap (Zebur-Tevrat-İncil)” Yeni Yaşam Yayınları, İstanbul, 2014

Özbay, Ender “Adem-Havva-Lilith Figürleri İzleğinde Bir Olanaksızlık Miti: Aşk” İdil Dergisi, 2004, sayfa:40-58

Öztürk, Özkan “Dünya Mitolojisi” Nika Yayınları, Ankara, 2016